Toprak Ağalığı ve Kürt Meselesi

‘Türkiya’nın hakiki sahibi ve efendisi, hakiki üretici olan köylüdür (Şiddetli ve sürekli alkışlar), O halde, herkesten daha çok refah, saadet ve servete müstahak ve layık olan köylüdür (Sürekli alkışlar). (…)

Gazi Mustafa Kemal Paşa,
1 Mart 1922

Kürt meselesinin emperyalizm tarafından derinleştirildiği gerçeği, ABD’nin 1991’de Körfez saldırısı ve 2003’te Irak’ı işgaliyle bir kez daha ve kesinlikle kanıtlandı. Çağımızda millî mesele, emperyalizme karşı mücadele meselesidir.

Millî mesele, aynı zamanda feodalizmden kurtulma meselesidir. Kralların ve sultanların tahtlarını deviren, derebeylikleri ortadan kaldıran demokratik devrimler, köylüyü toprağa bağımlılıktan kurtardı, millî piyasayı oluşturdu ve milleti yarattı. Millî devletler bu temelde kuruldu.

Türkiye, iki yüzyıldır emperyalizme karşı savaşıyor. İstiklal Savaşımız, bu sürecin dünya ölçeğinde etkileri olan en güçlü atılımıdır. Türkler ve Kürtler, bu savaşta bir millet halinde kaynaşma iradesini ortaya koydular ve Kemalist Devrim’in resmî belgelerinde saptandığı üzere millî devletlerini birlikte kurdular. Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşu, misakı milli sınırları içinde yaşayan halkın devrimle bir millete dönüşmesi sürecine büyük bir ivme kazandırdı. Türk milletini oluşturan bu sürecin tamamlanması, devrimin Atatürk’ün deyişiyle “arasız devrimler”le sürdürülmesine bağlıydı. Emperyalizme bağımlılığa son veren devrimin önündeki yeni görev, toplumu Ortaçağ kurum ve ilişkilerinden arındırmaktı. Kemalist Devrim, bu ikinci görevi yerine getirmede de kuşkusuz çok önemli işler başardı. 1922 yılı 30 Ağustos zaferinden sonra ikinci Dünya Savaşı’na uzanan süre devrimin yeni görevlerinin üstesinden gelebilmek açısından çok kısadır. Buna rağmen Sultanlık ve Halifelik yıkılmış ve Ortaçağ ilişkilerine çok ağır darbeler indirilmiştir.

İkinci Dünya Savaşı, Türkiye’nin cephesini zorunlu olarak dışa çevirmesini gerektirdi. Savaş bittikten sonra demokratik devrimin yarım kalan görevleri yine Türkiye’nin önündeydi. Ama artık Atatürk yoktu. Yaşanan tecrübe, Büyük Önder’den sonra devrimci iradenin zaafa uğradığını gösterdi. Bu koşullarda Türkiye, ABD’nin denetimi altına girdi. İnönü yönetiminin genç bakanlarından Nihat Erim, “Küçük Amerika” hedefini açıklıyordu. Böylece yönetim, devrimin sona erdiğinin ve emperyalizme bağımlılaşma sürecinin başladığını resmen ilan ediyordu. 1950’de iktidara gelen DP yöneticileri, “Küçük Amerika olacağız” programına sahip çıktılar ve bu yolda Türkiye’nin geleceğini belirleyen önemli adımlar attılar. Atlantik sistemi içindeki Türkiye, bu temelde oluştu. 1950’den sonra yalnız iktidar partisi olan DP değil, muhalefetteki CHP de, kendisini Atlantik sistemi temelinde tanımladı. İktidarı ve muhalefetiyle yeni sistem kurulmuştu.

27 Mayıs 1960 İhtilali, bir yönüyle yeni sisteme itirazdı, Atatürkçüydü; devrimciydi. Ama önderlik yeterince berrak ve yeterince tutarlı bir programdan yoksundu; Batı sisteminden bağımsızlığı öngören bir çözüme kararlı olarak yönelemedi. 1961 Anayasası, Cumhuriyet’in Atatürk zamanında tanımlanmış niteliklerini değiştirdi. 1937’de Anayasa’nın 2. maddesine konan “Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve Devrimcilik” Anayasadan çıkarıldı ve devlet Atlantik sistemine göre, “Demokratik, laik, sosyal hukuk devleti” diye tanımlandı. 1945’ten sonra fiilen uygulanan Atlantik sisteminin programı, 1960’tan sonra Anayasa’ya da yazılmış oldu. Böylece Türk Devrimi’nin temelini oluşturan program, siyasal seçeneklerden biri haline getirildi. Asıl seçenek, emperyalizm güdümlü liberalizm oldu. Bu programla ve Atlantik sistemine bağlı iktidarlarla toprak reformu yapılamazdı ve yapılamadı. Bu koşullarda 1961 Anayasasının toprak reformu emri kâğıtta kaldı.

Kürt meselesi tartışılırken, özellikle bazı milliyetçi ve Atatürkçü çevreler, bu meselenin “Kürt meselesi” diye anılmasına itiraz ederler ve meselenin feodalizmden kurtulmak olduğunu vurgularlar. Bu kabul, meselenin Kemalist Devrim’le kökten çözülemediğinin saptanmasını da içerir. İşte bu yazının konusu budur. Devrimin yarım kalması, emperyalizme Kürt meselesini kullanma fırsatı vermiş ve mesele Türkiye’nin önüne bütün ağırlığıyla yığılmıştır.

Tarihte çok örnek vardır: Zamanı gelen sorunların üzerine yürünemezse, o üzerine gidilmeyen sorun, daha da büyür, başka sorunlar da yaratır, bir dağ gibi toplumsal sürecin karşısına dikilir. Kemalist Devrim’in önderleri, Doğu ve Güneydoğu’da toprak meselesi çözülmezse, Cumhuriyet’in yıkımının gündeme geleceğini çok açık ve kesin ifadelerle saptamışlardı. Atatürk’ün, İnönü ve Celal Bayar’ların, Yusuf Akçura’ların, Mahmut Esat Bozkurt’ların, Naşit Hakkı Uluğ’ların korktuğu oldu. Cumhuriyet yönetimi, şu veya bu nedenle toprak meselesini köklü olarak çözemedi. Dahası, 1930’larda bunu başarmamanın getireceği yıkıcı sonuçları ateşli dillerle ortaya koyanlar, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra devrimin bu görevini savsakladılar ve hatta bazıları karşısına dikildiler. Böylece toprak ağalığı, şeyhlik ve aşiret reisliği, güneydoğuda Kürt meselesini büyüttü; bölücü kalkışmalar için elverişli bir zemin hazırladı.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra iktidarın adım adım emperyalizm ile feodalizm ittifakına teslim edilmesi, en sonunda bağımsızlığımızı bütünüyle yitirme, Ortaçağa dönme ve bölünme tehdidiyle karşı karşıya gelmemize neden oldu. Toprak ağalığını tasfiye edemeyen Cumhuriyet, zamanla emperyalizm ve toprak ağaları tarafından fethedildi.

Büyük Ortadoğu Projesi, ABD’nin projesidir. Ancak Türkiye’nin bu emperyalist plan karşısında önemli zaaflar içine düşürülmesinin iç cephedeki sorumluları, 1945’lerden Tayyip Erdoğan’lara uzanan iktidar sahipleridir. Burada 1945–1970 dönemi Kemalist Devrim mevzilerinin yine de diri olduğu dönemdir. 12 Mart 1971 darbesinden 24 Ocak–12 Eylül 1980’e uzanan dönem Kemalist Devrim’in kazanımlarının sarsıldığı, ancak yine de yaşadığı dönemdir. Ne var ki 24 Ocak 1980 kararlarıyla Türkiye dünya ekonomisiyle bütünleşme sürecine sokulmuş, arkasından 12 Eylül 1980 darbesiyle bu sürecin sopayla uygulanmasına geçilmiş ve hele 1990’da Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla ABD küreselleşme saldırısını başlatmış ve bu sürecin sonunda Kemalist Devrim’e 22 Temmuz 2008 Turuncu Karşıdevrimiyle son darbe indirilmiştir. Cumhuriyet kurumlarının yıkılması süreci böylece Türk Silahlı Kuvvetleri dışında tamamlanmış ve ABD güdümlü mafya-tarikat rejimi kurulmuştur. Böylece Kürt meselesi açısından da emperyalizmin amaçladığı çözüme gelinmiştir. Türkiye’nin bölünmesi, hem içerde BOP görevlilerinin iktidar mevzilerinden ve hem de PKK’nın yönettiği güneydoğu belediyeleri aracılığıyla yürütülmektedir. Dışardan ise, ABD emperyalizmi ve İsrail, Irak’ın kuzeyinde kurdukları kukla devlet üzerinden Türkiye’nin bölünmesi harekâtını yürütmektedirler.

Bu yazı, yaşanan sürecin Ortaçağ kurum ve ilişkileri ile bağlantılarını ele alacaktır. Toprak ağalığının tasfiye edilemeyişi, Kürt meselesinin ve bölücülüğün büyümesinde ve Cumhuriyetin yıkımında hangi rolleri oynadı? Feodalizmin kökünü kurutamayan Cumhuriyet, bugün hangi tehditlerle yüz yüze gelmiştir ve hangi bedelleri ödemektedir? Feodalizmin köklü tasfiyesi görevini yerine getiren Çin Devrimi, bugün dünyanın en hızlı ekonomik ve toplumsal gelişme örneğini ortaya koyarken, Türkiye niçin devrimini yitirmiş ve bir yıkımla karşılaşmıştır? Türkiye bu yıkımdan nasıl çıkacaktır?

I. TOPRAK AĞALIĞININ YASADIŞI TEMELİ

Ülkemizde toprak ağalığı sınıfı, mirî arazi sisteminin 19. yüzyılda çözülmesiyle oluşmuştur. Osmanlı tarihçileri, mirî toprak düzeninden özel mülkiyete geçiş süreci içinde, eşrafın ve nüfuzlu kişilerin, geniş toprakları nasıl zorbalıkla ve yasadışı yollardan ele geçirdiklerini belirtirler. Bilindiği gibi Osmanlı devletinde toprak mülkiyeti padişaha aitti. Ancak toprağın tasarrufu, tımar, has ve zeamet yoluyla beylere veriliyordu. Tanzimat Devri’nde köy topraklarında mirî toprak düzeninden kişi mülkiyetindeki toprak düzenine geçildi. Bu süreçte nüfuzlu kişiler, ayan artığı eşraf, geniş toprakları türlü yollardan kendi üzerlerine tapuya geçirdiler. Böylece toprak ağalığı ortaya çıktı ve hızla gelişti.

Osmanlıların dirlik esasına dayanan toprak düzeni bozulduktan sonra; toprakları önce hizmet ya da kira karşılığı ellerinde tutanlar, daha sonra bu toprakların mülkiyetine sahip olmuşlardır. Osmanlı imparatorluğu’nda toprakların yasal olmayan yollardan ele geçirilmesine ilişkin yollar ve örnekler, 1945 yılındaki “Çiftçiyi Topraklandırma Yasası” tartışmalarında uzun uzun anlatılmıştır. Bu konuda TBMM Tutanaklarında geniş malzeme bulunmaktadır.1

Toprak ağaları, Birinci Dünya Savaşı ve İstiklâl Savaşı zaferinden sonra, tehcir edilen Ermenilerin ve kaçan Rumların terk ettikleri topraklara el koyarak daha da güçlendiler. Bu olay, İstiklâl Savaşı sonrasında TBMM kürsüsünden şöyle sergilenmiştir:

“Memleketi kurtarır kurtarmaz, kaçanların geride bıraktıkları ve emval-i metruke dediğimiz taşınır ve taşınmaz malların ne duruma getirildiğine bakınız, kapanın elinde kaldı. Bağırdınız durdunuz ne oldu?”2

Araştırmacılar, toprakların zamanaşımı yoluyla özel mülkiyete geçirilmesi dışında, 1 milyon 746 bin 580 dönüm hazine arazisinin özel kişilerce gasp edildiğini hesaplamışlardır. Çayır ve meraların ele geçirilmesinde bulunan rakamlar ise, toprak ağalarının yasadışı başarılarının ne kadar büyük olduğunu kanıtlıyor. 1934 yılındaki 443 milyon dönüm çayır ve mera, 1967 yılında 261 milyon dönüme düşmüştür. Kamuya ait 200 milyon dönüme yakın toprak böylece büyük toprak sahiplerinin eline geçmiştir.3

Dâhiliye Vekili Şükrü Kaya, 1934 yılında İskân Kanunu dolayısıyla yaptığı konuşmada aynen şunları söylemektedir:

“Devlet, araziyi metruk arazi diye muhacire veriyor. Onlar da imar ediyorlar. Sonra herhangi bir sahibi çıkıyor ve diyor ki, bu benim mülkümdür. Tapusunu gösteriyor ve muhaciri sokağa atıyor.”4

Toprak ağaları ve mütegallibe takımı, Cumhuriyet döneminde “olağanüstü kazandırıcı zamanaşımı” kurumundan yararlanarak da topraklarını genişletmişler ve devlete ait büyük toprak parçalarını kendi adlarına tapu siciline geçirmişlerdir. Bu gerçek hemen herkes tarafından kabul edilmektedir.5

Toprak ağalarının elindeki toprakların önemli bir kısmı tapusuzdur. Nitekim Karadeniz Teknik Üniversitesi Öğretim Üyelerinden Haldun Özen şöyle demektedir:

“Ülkemizde tarım topraklarının büyük ölçüde tapusuz olduğu, bu topraklar üzerindeki hakların belirsiz olduğu, dolayısıyla bu toprakların mülkiyet hakkının kime ait olduğunun saptanması gerektiği düşünülebilir. Ancak bu görüş özünde hukuksal değil siyasaldır, bir temel tercihi yansıtır. Çünkü tarım topraklarının sahipleri Osmanlı İmparatorluğu döneminden bugüne kadar topraklarının tapusunu alamadılar. Önce onlara mülkiyet haklarını belgeleyen tapularını verelim sonra toprak reformu yapmaya çalışalım demekten başka birşey değildir. Bu da temel bir siyasal tercihtir.”6

Özetleyecek olursak, Türkiye’de toprak ağalarının ellerindeki toprakların kaynağı incelendiği zaman şu olgularla karşılaşırız:

— Padişah fermanı ile toprak sahibi olmak,
— Çeşitli yollardan hazine topraklarına el koymak,
— Kurtuluş Savaşı’nda şehit olanların topraklarını gasp etmek,
— 1915 yılında zorla göç ettirilen (tehcir) Ermenilerin veya İstiklâl Savaşı’ndan sonra göç eden Rumların topraklarına konmak,

— Tefecilik yoluyla yoksul köylülerin topraklarını ele geçirmek,
— Güçlü ailelere dayanarak, toprakları zorbalıkla almak,
— Aşiret reislerinin, aşiret topraklarını kendi üzerlerine geçirmeleri,
— Şeyhlik ve dini inançların sömürülmesi yoluyla toprak elde etmek,
— Rüşvet ve tapu yolsuzlukları gibi yasadışı yollardan geniş toprakları ele geçirmek.

II. DEVRİMCİ CUMHURİYETİN KÖYLÜ FELSEFESİ VE PROGRAMI

Kemalist Devrim’in niteliği ve halkı seferber etme felsefesi

19. yüzyılın sonlarına doğru başlayan Türkiye’nin millî demokratik devrimi ve bu devrimin doruğu olan Kemalist Devrim, özünde bir köylü devrimiydi. Devrim’in önde gelen yönetici ve düşünürlerinden Mahmut Esat Bozkurt, “Türk İhtilali’ne Türk Köylü İhtilali denilebileceğini” belirtir.7 Atatürk’ün Başbakanı İsmet İnönü, 1930 yılında Sivas’ta, “Anadolu’nun ortasında kurulmuş bir köylü hükümetiyiz” saptamasıyla Kemalist hükümetin kimliğini açıklar.8

Türk Devrimi’nin düşünürleri, kuşkusuz 19. yüzyıl sonlarından beri demokratik devrimin köylüye dayanacağı bilincindeydiler. Bu kavrayış, özellikle 1908 Hürriyet Devrimi öncesinde ve daha sonra İttihat ve Terakki’nin yönetimi döneminde olgunlaştı. İttihat Terakki Cemiyeti’nin 1908 yılında Selanik’te gizli olarak toplanan kongresinde kabul edilen 21 maddelik programın 14. maddesinde “çiftçinin topraklandırılması yollarının aranacağı” vurgulanmaktaydı.9 Toprak meselesi Meşrutiyet’ten sonra Meclisi Mebusan’da da tartışıldı, büyük toprak sahiplerinin topraklarının topraksız çiftçilere dağıtılması savunuldu.10

İstiklâl Savaşımız, başlangıçtaki örgütlenme döneminde öncü aydınların savaşıydı. Hatta Sakarya Savaşı’nın nazik anlarına kadar bu özelliğin sürdüğünü görüyoruz. Ancak Mustafa Kemal Paşa’nın deyişiyle “Mehmetçiğin savaşı kabul etmesiyle” birlikte, artık köylü savaşı karakterini kazandı. Zaten savaşın başka türlü zafere ulaştırılması da mümkün değildi. Yakup Kadri’nin o “Yaban” romanında kerpiç duvarların dibinde gazete kâğıdına tütün saran ve bitini ayıklayan köylü, o öncülere güvenerek savaşa başlayınca ülkenin kaderi değişti.

Atatürk, bir millî demokratik devrim önderi olarak, derin bir tarih bilinciyle, ama o kadar da içtenlikle köylüye sarsılmaz bir güven besliyordu. Başka çaresi de yoktu. O’nun bir yetim olması, Balkanlardaki büyüme koşulları ve onuruna düşkünlüğü, o müthiş formülü bulmasını açıklayan bireysel etkenlerdir. Atatürk, Cumhuriyeti “Kimsesizlerin kimsesi” olarak tanımlamıştı. Köylü, kimsesizlerin en kimsesiziydi.

13 Eylül 1920 günü kendi imzasıyla Meclis’e sunduğu Halkçılık Programı, kimsesizlerin programıydı ve toprak meselesine de göndermede bulunuyordu.11 Bu programın ürünü olan 20 Ocak 1921 tarihli ilk Anayasa, yine o kimsesizlerin anayasası idi.12 Kurtuluş Savaşı yıllarında, köylüye güvenme, köylüye dayanma ve köylüyü seferber etme siyaseti o kadar zorunlu ve o kadar güçlüydü ki, Atatürk Sivas’ta 1919 yılı Kasım ayında yapılan Heyeti Temsiliye Toplantısı’nda, parasızlık nedeniyle jandarma teşkilatının dağıtılması durumunda, “her köye kendi inzibatını temin ettirmek” çözümünü öneriyordu.13

Kurtuluş Savaşı yıllarında, gerçi koşulları yoktu, ancak devrimin Ziya Gökalp gibi düşünürleri toprak reformunu savunuyor ve Celal Bayar’lar köylüye Bolşevikliği ve toprak reformunu anlatıyorlardı.14

Atatürk’ün demokratik devrimde köylünün konumunu ve rolünü çok güzel açıklayan şu sözleri, hem ideolojik tavrını yansıtır, hem de yürektendir:

“Türkiya’nın hakiki sahibi ve efendisi, hakiki üretici olan köylüdür (Şiddetli ve sürekli alkışlar). O halde, herkesten daha çok refah, saadet ve servete müstahak ve layık olan köylüdür (Sürekli alkışlar). Dolayısıyla Türkiya Büyük Millet Meclisi hükümetinin iktisadi siyaseti bu asli gayeyi elde etmeye yöneliktir. (…)

“Hakikaten yedi asırdan beri cihanın muhtelif taraflarına sevk ederek, kanlarını akkıtığımız, kemiklerini topraklarında bıraktığımız ve yedi asırdan beri emeklerini ellerinden alıp israf eylediğimiz ve buna karşılık daima hakaret ve aşağılama ile mukabele ettiğimiz ve bunca fedakârlık ve ihsanlarına karşı nankörlük, küstahlık ve cabbarlıkla uşak menzilesine indirmek istediğimiz bu asli sahibin huzurunda bugün büyük bir hicap ve ihtiramla hakiki vaziyetimizi alalım (Şiddetli alkışlar)”15

1 Mart 1922 günü, Büyük Taarruz hazırlıkları sırasında, Meclis kürsüsünden ilan edilen bu sözler, hararetle alkışlanmış, fakat yeterince hayata geçirilememiştir.

Uygulanması için, yöneticilerin halkın hizmetçisi olmayı benimsemeleri ve yönetimin iktidarı halka Hizmet ruhuyla kullanması gerekiyordu. Atatürk, 1937 yılında çiftliklerini hazineye bağışlamasını, “Türk köylüsüne naçizane bir vazife” olarak açıklıyordu ve Başbakan İsmet İnönü’ye çektiği, Meclis kürsüsünden okunan telgrafta hükümet etme anlayışını da özetliyordu:

“Hatırlarsınız, Türk köylüsünün Türkün efendisi olduğunu söylediğim zamanı. Ben o efendinin arzu ve iradesi altında senelerden beri çalışmış olan bir hadimim (hizmetçiyim) . Mevzuubahis olan hediye yüksek Türk milletine benim asıl vermeği düşündüğüm hediye karşısında hiçbir kıymeti haiz değildir. Ben icabettiği zaman en büyük hediyem olmak üzere Türk milletine canımı vereceğim”16

Burada köylünün hizmetkârı olmaktan millet için can vermeye uzanan bir devrimci kültür, Türk Devrimi’nin fedailer geleneği konuşmaktadır. Türkiye yönetim tarihi, bir bakıma vericiler ile alıcılar arasındaki büyük mücadelenin tarihidir. İktidarı bir hizmet olanağı olarak gören halk devrimcileri ile iktidarı nimetlerin paylaşılması makamı olarak gören yiyiciler arasındaki bu mücadele, kuşkusuz sınıfsal bir temele oturmaktadır ve sınıf mücadelesidir. Kemalist Devrim, köylü ve işçiden sanayici ve tüccara kadar halk sınıflarının emperyalizme ve ortaçağ kalıntısı hakim sınıflara karşı devrimiydi. Atatürk’ün köylüyü efendi yapma davası yarım kaldığı içindir ki, devrim de kesin hedefine ulaşamamıştır.

Kemalist Devrim’in hedefi, halk hâkimiyetine dayanan özgür ve çağdaş bir toplum kurmaktı. O toplumun büyük çoğunluğu, yüzde sekseni çiftçi ve çobandı. Halk hâkimiyeti anlamıyla gerçek demokrasi, özgürleşme, zenginleşme, sonuç olarak o büyük çoğunluğun efendileşmesi, özgürleşmesi ve zenginleşmesiydi. Yarı-feodal ilişkilerin hâkim olduğu o tarihi koşullarda o büyük çoğunluk çiftçi ve çobandı. Türkiye’nin bir devrimle değişmesi, özetle onların değişmesiydi. Atatürk, o zaman Kemalist yönetici kadro içinde, halkın ancak kendi devrimci eylemi sayesinde değişebileceğinin farkında olan az sayıda önderin başında bulunuyordu. Devrim, yalnız eski sistemin yıkılması için değil, devrimci sınıfın o devrimi yaparken kendisini değiştirmesi için de gerekliydi. Devrimin en sonunda devrimi yapanları değiştirmek için gerekli olduğunu Atatürk anlamıştı, ama devrimin önder kadroları da anlamış mıydı? Bu sorunun cevabını, Atatürk’ün iktisat ve adalet bakanlarından Mahmut Esat Bozkurt’tan dinleyelim:

“Bir gece beraber oturuyorduk. (…) Atatürk, Türk köylüsünü ‘efendi’ yerine getirmedikçe memleket ve millet yükselemez, dedi.

“Bir de hatıra anlattı:

“ – Ben, dedi. Bulgaristan’da ataşemiliterdim. Tedansanlı bir pastahanede oturmuştum. İçeriye, temiz giyinmiş, ayağı çarıklı bir Bulgar köylüsü geldi, oturdu. Masaya vurdu. Kimse aldırış etmedi. Hatta bir an evvel gitmesini arzu eden bir yüz gösterdiler. Bir daha vurdu; ayağını da vurdu. Garsonlar geldi ve:

“ – Burası sizin için değil, dediler. Nihayet patron geldi. ‘Çık buradan’ dedi. Köylü:

“ – Kimi ve nereden kovuyorsun? Bulgaristan benim sabanımla ve tüfengimle yaşıyor, utanmaz diye bağırdı. Polis çağırdılar. Ona da aynı cevabı verdi. Polis bir şey yapamadı, dışarı çıkıverdi ve pasta reçel getirdiler.

” – İşte dedi. Türk köylüsünü bu hale getireceğiz.”17

Kemalist Devrim, Türk köylüsünü “o hale” getirebildi mi veya ne kadar getirdi? Bu sorunun cevabı, devrimin hedefine ne kadar ulaşabildiğinin de cevabıdır.

Kemalist Devrim’in tarım ve köylü programı

Kemalist Devrim’in tarım ve köylü programı, basit bir iktisadi kalkınma programı değildir; öncelikle bir iktidar programıdır; köylünün (halkın) bir devrimle efendi haline gelmesi programıdır. İzlenecek siyasetler, Atatürk’ün deyişiyle “Memleketimizin topraklarını koklayarak ve bu topraklarda bizzat çalışan insanların sözlerini işiterek tespit olunacaktır.”18

Bu programın uygulanması için, Kemalist yönetim temel bir program metni kabul etmedi; ancak tarım alanında gerçekleştirilecek uygulamalar, çeşitli program, kanun ve kararnamelerde saptandı. Özetle şu görevlerin yerine getirilmesi öngörülmüştür:

— Padişahlık ve halifeliğin toplumsal ve ekonomik temeli olan toprak ağalığını, beyliği, aşiret reisliğini, tarikat ve cemaat liderliğini, şeyhliği, müritliği, mensupluğu temizlemek; köylüyü özgürleştirmek, ülke bütünlüğünü sağlam temele oturtmak, Doğu ve Güneydoğu’da güvenlik ve huzuru sağlamak için toprak reformu;

— Köylü üzerindeki vergi yüklerinin hafifletilmesi;

— “Eğitim programının ilk hedefi” olarak, “bütün köylüye okumak, yazmak ve vatanını, milletini, dinini, dünyasını tanıtacak kadar coğrafî, tarihî, dinî ve ahlakî malumat vermek ve dört işlemi öğretmek”; ayrıca çiftçiyi çağdaş tarım üretimi bilgi ve teknikleriyle donatmak;

— Çiftçiyi çiftçi birliklerinde ve kooperatiflerde örgütlemek;

— Çiftçiye hizmet eden tarım istasyonları ve devlet çiftlikleri kurmak;

— Çiftçiye tarım kredisi, tarım aleti sağlamak, tarımda modern tekniklerin ve makinenin kullanılması.

“Köylü aşkıyla” Aşar’ın kaldırılması ve diğer uygulamalar

Kemalist Devrim’in köylünün yükünü hafifletmek ve üretim gücünü geliştirmek için yaptığı en önemli uygulama, aşarın kaldırılmasıdır. TBMM, 15 Şubat 1925 günü 552 sayılı kanunu kabul ederek bütçe gelirinin üçte birini oluşturan aşar vergisini kaldırdı.19 Atatürk’ün deyişiyle “Aşar kabusu”ndan kurtulmak, köylüye ferah getirdi; köylünün daha çok üretme ve daha müreffeh yaşama arzusunu güçlendirdi.20 İnönü, Aşar vergisinin kaldırılmasının tarihsel önemini şu vurgularla açıklamıştır: “Malî bünyede yapılmış büyük, korkunç bir ameliyat idi. Malî bakış açısından tehlikeli bir sınava maruz kalan herhangi bir hükümet, ancak idealist bir köylü aşkı olmak hasletiyle, bütçenin asırlardan beri alışılmış üçte biri üzerinde böyle bir tecrübeye girişebilirdi.”21

Cumhuriyet Devrimi Kanunları, kuşkusuz bir bütün olarak Kemalist yönetimin demokratik devrimdeki köktenci tutumunu yansıtır ve bu açıdan ülkeyi feodalizmden arındıran özellikleriyle köylü meselesinin çözümünde de önemli işlev görmüşlerdir. Bu kanunların konumuz açısından en önemli yanı, tazminatsız kamulaştırmalar yoluyla feodal mülkiyete indirdikleri ağır darbelerdir.

3 Mart 1924 tarihli “Halifeliğin Kaldırılması ve Osmanlı Hanedanı’nın Türkiye Dışına Çıkarılmasına İlişkin Yasa”nın 8, 9 ve 10. maddeleri, padişahların ve varislerinin tapuya kayıtlı-kayıtsız bütün taşınır ve taşınmaz mallarını tazminatsız olarak kamulaştırmıştır.

İkinci önemli uygulama, tekke, zaviye ve türbelerin önce hükümet kararnamesiyle, sonra kanunla kapatılması ve okullara dönüştürülmesidir. 2 Eylül 1925 tarihinde Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri başkanlığında toplanan Hükümet, 2413 Sayılı Kararname’nin 4. maddesiyle kapatılan tekkelerin ve zaviyelerin elverişli olanlarının okul haline getirilmesi hükmünü koymuş ve uygulamıştır. Hemen arkasından üç ay sonra 13 Aralık 1925 günü yürürlüğe giren kanunla tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması, bu kez kanun düzeyinde hükme bağlanmıştır.

Kemalist Devrim’in feodal mülkiyeti kamulaştırma yoluyla ortadan kaldıran uygulamalarını daha önce Teori dergisinde yayımlanan “Cumhuriyet Devrimi’nde Kamulaştırma” başlıklı yazıda geniş bir şekilde incelediğimiz için burada yinelemiyoruz. Ancak incelenmesini özellikle öneriyoruz.22

1920’lerde yapılamayan

Kemalist yönetim, sık sık önüne koydu; ancak Ortaçağ’dan kalma kurum ve ilişkileri temizleyecek bir toprak reformu gerçekleştiremedi. Kurtuluş Savaşı yılları yöneticilerinin toprak reformunu savunan açıklamaları oldu. Ancak savaş bittiği zaman, nüfusun çok az olması ekilmeyen geniş arazilerin bulunması, en önemlisi toprak talep eden bir köylü hareketinin bulunmaması nedenleriyle toprak dağıtımı gündeme gelmedi. Hatta Atatürk, 1923 yılı başında, “arazi sahiplerinin de himaye edilecek insanlar” olduklarını şöyle açıkladı: “Bizde büyük araziye kaç kişi sahiptir? Bu arazinin miktarı nedir? İncelenirse görülür ki, memleketimizin genişliğine nazaran hiç kimse büyük araziye malik değildir.”23

Bu konuşma, Atatürk’ün “memleketimizde birçok milyonerlerin hatta milyarderlerin yetişmesine çalışacağız” vaadinde bulunduğu konuşmadır.24

Savaştan yeni çıkılmıştı. Nüfus yetersizdi. Bir kısım topraklar işlenemiyordu. Bu koşullarda, mesele toprakların dağıtımı olarak değil, toprağı işleyecek nüfusu çoğaltmak olarak görülüyordu. Atatürk, 2 Şubat 1923 günü İzmir halkıyla yaptığı uzun söyleşide, Türkiye’nin 8 milyon nüfusuna karşılık Türkiye’nin yarısı kadar toprağa sahip olan Almanya’nın 70-80 milyon nüfusa sahip bulunduğuna dikkat çekiyordu. “Bu koskoca memleketi sekiz milyon işleyemez, işletemez”di.25

III. KEMALİST YÖNETİMİN ŞARK KAYGILARI VE ŞARK RAPORLARI

“Dersim sistemi böyle yıkılır mı?”

1925 yılından sonra Kemalist Devrim’in toprak dağıtımı meselesine bakışında bir değişme oldu. Şeyh Sait İsyanı, meseleye yeni bir boyut getirdi. Atatürk, 1923 yılında, büyük arazi sahiplerinin bulunmadığını, arazi sahiplerinin himaye edilecek insanlar olduğunu belirtmişti. Ancak işte o arazi sahipleri ve onlarla bağlantılı olan şeyhler, yalnız köylülere baskı uygulamakla kalmıyor, aynı zamanda bölücü ve gerici isyanların da başını çekiyorlardı. Bu nedenle 1925 Şeyh Sait İsyanı’ndan sonra, Doğu ve Güneydoğu’daki feodal ilişkilerin köklü tasfiyesi, Cumhuriyet Devrimi’nin gündemine yeniden girdi. Devrimin önderleri ve düşünürleri, ağalık ile bölücülük arasındaki bağlantıları son derece açık ifadelerle ortaya koydular ve Cumhuriyetin toprak ağalığına ve şeyhliğe kararlı olarak neşter atması gerektiğini vurguladılar.26

Atatürk’ün yakınlarından Naşit Hakkı Uluğ”un, “1925 ilkbaharında Şark vilayetlerini saran irtica havası içinde tuttuğu notlar”, 29 Ekim 1931 günü yazdığı bir önsözle Derebeyi ve Dersim başlığıyla yayımlandı.27 Naşit Hakkı, kitabında “Dersim’in Kara Listesi” başlıklı bölümde aşiretler arasında düşmanlıkların listesini veriyordu.28 Uluğ, 1925 yılında Doğu bölgesinde gördüğü manzaralar karşısında duyduğu isyanı şöyle dile getiriyordu:

“Cumhuriyet nazarında;

“Bey, köyün sahibi, köyün bütün ürününün, bütün emeğinin, içinde yaşayanların ve hatta doğacakların sahibi değildir. (…)

“Bey, memurları elinde maymun gibi oynatamıyacaktır.

“Bey, hükümet dairesinde masanın başında çöküp istediği şeyi yaptırmak için Jandarmayı kullanamıyacaktır.

“Bey, devlet merkezinde tesis ettiği vaziyete güvenerek önüne geleni tedhiş edemiyecektir [terör uygulayamayacaktır].”29

“Derebeyi; bey, ağa, şeyh ve çelebi hepsi birdir. Lakapları ne olursa olsun bu mazi yadigârları birbirinin aynıdır. (…)

“Bey: Bütün kudret ve heybeti ile müessestir. Bir köy, beş köy, on beş köy, kırk köy, seksen bir köy, yüz altmış dokuz köy (…) özmalıdır. Köyün toprağı, evleri, havası, suyu, rüzgârı, içindeki insanlar, hayvanlar, sapanlar, gövendireler, inekler ve öküzler birbirinden farksız olarak beyin malıdır.

“Bu eşyalar içinde en zavallısı insanlar değil midir?

“Sapan ve çatı cansızdır, hissetmez. Fakat ömrü elli altmış seneyi bulan zavallı insan burada, şeytan adasında müebbet ağır hizmete zincirlenen bir mahkûmdan daha sert bir rejime tabidir.30

‘Ehliyet-i Hukukuye’yi şahıslarına inhisar ettirmek yolunu bulan bu beyler, şeyhler ve ağalar, her yerde kuvvetli bir veya birkaç birlik yapmışlardır. Demek caizse; her nüfuz ve zorbalık birliği, karşılıklı menfaat üzerine kurulu bir türöstten başka birşey değildir.

“Bu türöstün sermayesi zorbalık, sattığı meta devlet nüfuzudur “31

Kitap şu satırlarla noktalanıyor:

“Dersimli ağa, (…) haftanın üç günü vilayette ise, dört günü Dersim’in içindedir. Dersim sistemi böyle yıkılır mı?

“Dersimli ağanın biri, birkaç kadehten sonra doğrusunu söyledi:

“ – Vali Paşa bizi aldatıyor, biz de Vali Paşayı…”32

Cumhuriyetin toprak ağalığına ve şeyhliğe karşı tutumunu, Naşit Hakkı Uluğ’un dilinden özetleyelim: “Cumhuriyet onlara, onlar cumhuriyete düşmandırlar.”33

Yeniden toprak reformu

Yaşanan tecrübelerden sonra Atatürk, 1928 yılında, Büyük Millet Meclisi’ni açış konuşmasında, çiftçiye toprak dağıtılmasını Doğu’da güvenlik ve huzur sağlamakla bağlantılı olarak ortaya koymuştur:

“Doğu vilayetlerimizin bir kısmında meydana getirilen Umumi Müfettişlik isabetli olmuştur. Cumhuriyet kanunlarının emniyetle sığınılacak yegâne yer olduğunun anlaşılması, bu havalide huzur ve gelişme için esaslı bir başlangıçtır. Yeni faaliyet devrimizde gerek bu havalide, gerek memleketin diğer kısımlarında, toprağı olmayan çiftçilere toprak tedarik etmek meselesiyle ehemmiyetli olarak iştigal buyuracaksınız (Alkışlar).”34

Atatürk, Meclis’i, 1929 yılındaki açış konuşmasında da çiftçiye toprak dağıtılması görevini hatırlatmaya devam ediyordu:

“Çiftçiye arazi vermek de hükümetin devamlı takip etmesi lazım gelen bir keyfiyettir. Çalışan Türk köylüsüne işleyebileceği kadar toprak temin etmek, memleketin üretimini zenginleştirecek başlıca çarelerdendir (Alkışlar).”35

Ancak “çiftçiye toprak sağlanması”, hükümet tarafından büyük toprak sahipliğinin tasfiyesi olarak görülmüyordu veya ortaçağ kalıntısı büyük toprak ağalığı ile modern çiftlik sahipleri arasında bir ayrım yapılıyordu. İnönü, aynı yıl yaptığı konuşmada büyük çiftlik işletenlere güvence veriyordu:

“Büyük çiftlik işletmekte olan gayret ve servet sahiplerine dokunmak şöyle dursun, aksine olarak bunların daha iyi çalıştıklarını ve kazandıklarını görmekten memnun oluruz.”36

Devrin önemli hatiplerinden Hamdullah Suphi Tanrıöver’in yorumu ise farklıydı; “ağalara yenik düşülmüştü.”37

1930’larda Doğu isyanları ve raporlar

Kemalist yönetimin Şark kaygıları özellikle 1930’lu yıllarda ağırlaştı. 1930 Ağrı İsyanı’ndan sonra Dersim bölgesinde eşkıyalık ve soygun olaylarının yoğunlaşması ciddi bir güvenlik ve huzur meselesi yarattı. Arkasından 1938 Dersim İsyanı geldi.

O dönemde biribiri peşi sıra raporlar hazırlanır. Arkadaşım Uğur Mumcu Kürt Dosyası başlıklı kitabında bu raporların bazılarını özetlemiştir.38 Sayın Nilüfer Gürsoy’da Celal Bayar’ın Şark Raporu kitabına yazdığı önsöz’de raporları sıralıyor ve önemini tartışıyor.39 Daha başka raporlar da var: Esat Uras raporu,40 Abidin Özmen raporu,41 Avni Doğan raporu, 1947’de Burhan Ulutan raporu…

Aslında bu raporların kökleri, Ziya Gökalp’in ölmeden az önce yayınladığı ve tamamlayamadan aramızdan ayrıldığı Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkiklere42 kadar uzanıyor. Ondan önce İttihat Terakki zamanınındaki inceleme ve raporlar da var. Gökalp’in çoğu sayfalan kayıp (!) olan bu eserinin tam metnini Şule Perinçek buldu. Yakında Kaynak Yayınları’nca okuyucuya sunulacağı muştusunu verebilirim.

1930’ların ortalarından sonra raporları hazırlayan makamın düzeyinin doruğa çıktığını görüyoruz. Başbakan İnönü, bir Doğu gezisinden sonra, 1935 yılı Ağustos ayında rapor hazırlıyor. Bu raporu, Saygı Öztürk İsmet Paşa’nın Kürt Raporu başlığıyla yeniden yayımladı.43

Atatürk, anlaşılan bu raporla yetinmiyor. Bu kez İktisat Bakanı Celal Bayar’a bir “Şark Raporu” hazırlatılıyor. Bayar, Doğu gezisinden sonra yazdığı raporunu Başbakan İsmet İnönü’ye 10 Aralık 1936 günü sunuyor. 44 Atatürk, bu rapordan kısa süre sonra Celal Bayar’a Başbakanlık görevini veriyor. Bayar’ın kızı Bursa E. Milletvekili Nilüfer Gürsoy, yazdığı önsözde, Bayar’ın Şark Raporu’nun Atatürk’ün beğenisini kazandığını belirtiyor.45 Nitekim Atatürk 5 Kasım 1937 günü Bayar’a el yazısıyla yolladığı mektupta, raporun “kıymetli bir iş programı” olduğunu saptıyor, “kolaylık ve başarılar” diliyor.46

İnönü ve Bayar raporları, Kemalist Devrim’in gelip ortaçağ kayasına dayandığını saptıyor ve Cumhuriyeti cumhuriyet yapacak toprak devriminin işaretlerini veriyordu.

İnönü’nün raporu

İnönü’nün raporundan başlayalım. Şu saptamalar bugün için de yaşamsal önemdedir:

— İdaremiz [Cumhuriyet yönetimi], “Arap ve Kürt mıntıkasında köylere ve halka nüfuz etmemiştir. Biz kabuğun üstünde ve halktan ayrı olarak yalnız kuvvetle idare etmeye çalışıyoruz.”47

— Emperyalizmin (o zaman Fransızlar), “Kürtleri kullanmak hevesleri vardır.”48

— Muş ovasında Ermenilerden boşalan verimli topraklara yerleşip tarım yapan Kürtlere dokunulmamalıdır. Yine Ağrı Harekâtı sırasında o bölgeden sürülen ve verimli Ermeni köylerine yerleşerek bol ürüne alışan Kürt köylüleri oturdukları yerlerin tapusunu istemektedirler. Iğdır’da da aynı şekilde verimli topraklara yerleşen Kürt köylüsünün yerinden oynatılmasına gerek ve olanak yoktur.49

— Askerlik yapan Kürt köylülerinin Türklüğe ısınması memnuniyet vericidir.50

— Doğu İlleri verimli bir hale gelmedikçe bütçenin ve devlet, kudretinin artması beklenemez.”51

— Erzincan halkı Dersim Kürtlerinin soygunlarından yakınmaktadır Dersim, silahsızlandırılmalıdır. Hazırlık ve silahsızlama üç senede olacaktır.52

— “Kürtlere okutma yapılıp yapılmayacağı şimdiye kadar bir politika olarak düşünülmüştür. Bu politikayı halk biliyor. Biz bundan hiç yararlanmadığımız halde yalnız sakıncasını çekiyoruz. (…) Kürtleşmiş ve kolayca Türklüğe dönecek yerleri okutmak, hatta Kürtlere Türkçe öğreterek Türklüğe çekmek için ilköğrenim ve onun iyi hocası çok etkili vasıtadır. Sonuçta ilköğrenim için ayırma siyasası yapılamaz. Zaten sınırlı olan araçlarımızı daha çok Türk köylerinde kullanmak elimizdedir.”53

Celal Bayar’ın raporu

Celal Bayar’ın raporu, İnönü’den bir yıl sonradır. Büyük olasılıkla Atatürk’le yapılan tartışma ve değerlendirmelerin sonucu, Bayar’ın raporu Cumhuriyet yönetiminin hata ve eksiklerini daha kesin çizgilerle ortaya koymakta, sınıfsal nedenlere inmekte ve devrimci çözümler öngörmektedir. Rapor, daha ilk cümlesinde meselenin özünü ortaya koymuştur:

— Doğu illeri bizim rejimimize gelinceye [Osmanlı dönemi] kadar kesin bir tarzda hâkimiyetimiz altına girmemiştir. Geçmiş hükümetler halk üzerindeki hâkimiyetlerini ağalar ve şeyhler aracılığıyla yürütmek istemişlerdir. Ağalar ve şeyhlerin soyduklarının bir kısmını hükümet erkânına vermeleri suretiyle ortaklaşa idarei maslahat devri yaşanmıştır.

— Doğuda bugün için dahi, tamamen yerleştiğimiz iddia olunamaz. Dayanacağımız en önemli kuvvet, ordumuz ve jandarmamızdır, (…) Geçen sene Başvekilimiz İsmet İnönü’nün seyahatinden sonra idari ve mali sahalarda da yapılan yenilikler göze çarpmaktadır.

— Şeyh Sait ve Ağrı isyanlarından sonra Türklük ve Kürtlük ihtirası karşılıklı şahlanmıştır. İsyan edenleri cezalandırmak için şiddetin manası anlaşılır ve yerindedir, İsyandan sonra fark gözetmeksizin idare etmek de, bundan ayrı ve ılımlı bir sistemdir.

— “Gözlemlerime göre, Kürtçe konuşan vatandaşlarımızın hayatında da canlılık vardır. (…) Hayatiyetin en kesin bir delili de, buldukları boş ve bereketli yerlere, derhal, hiçbir taraftan yardım görmeden yerleşmiş ve işe başlamış olmalarıdır.”

— “Hariçten sokulmaya çalışılan politikaların zararlı cereyanlarını kırmak ve bu yurttaşları anavatana bağlamak için devamlı çalışmak ister. Kendilerine, yabancı bir unsur oldukları resmî ağızlardan da ifade edildiği takdirde, bizim için elde edilecek netice, bir tepkiden ibaret olabilir. Bugün, Kürt diye bir kısım vatandaşlar okutturulmamak ve devlet işlerine karıştırılmamak isteniliyor. Ve daha doğrusu bu kısım vatandaşlar hakkında ne gibi bir sistem takip edileceği idare memurlarınca açık olarak bilinmiyor.

— Doğu vilayetlerinde toprak dağıtımının, halkı toprak sahibi kılmanın önemi açıktır. Gayemiz sadece bunları toprak sahibi yapmakla yetinmek de değildi. Mümkün olduğu kadar kredi vasıtalarını, üretim imkânlarını da aynı zamanda vermek lâzımdır. Ürünlerinin satışlarını da sağlamak icap eder. Bu suretle hükümet, ağaların yerini alır ve bu hareket tarzı halkla hükümeti birbirine bağlar.

— “Vaktiyle yapılmış olan arazi dağıtımının bir kısmında bazı yolsuzluklar olduğu iddia ediliyor. (…) Farklı muamele yapıldığı anlaşılıyor.”

— “Köylüyü toprak sahibi yapmak, köylüyü hükümete bağlayacak çok tesirli bir tedbirdir. Bu tedbirin tam semere verebilmesi için de ikinci bir şart vardır: O da çevredeki nüfuz sahibi zorbaların aileleriyle birlikte iç vatana nakledilmesi keyfiyetidir. Bu hareket, devlet nüfuz ve kudretini göstermekle beraber halkın zorbalıktan fiilen kurtulmasına yardım etmektedir.”

— “Dördüncü Umumi Müfettiş General Abdullah Alpdoğan’ın (…) kan dökülmeden bu meselenin halli ve Dersim halkının diğer vatandaşlardan faklı olmayarak birer vatandaş haline gelebilecekleri hakkındaki ümidi başlı başına bir hadisedir.”

— “Halkın iyiliği için devleti temsilen ve idareler tarafından kurulacak ve örnek oluşturacak ekonomik işlet vardır. Bunların yapılabilmesi için Özel İdarelere genel devlet programlarında olduğu gibi belli ve sistemli bir programla ve yerel karakteriyle devletçiliği sokmak zamanı gelmiştir.”54

Uygulamalar: 1934 İskân Kanunu ve 1935 Vakıflar Kanunu

Cumhuriyet yönetiminin 1925 Şeyh Sait İsyanı ve 1930 Ağrı İsyandan sonra ağırlaşan doğu kaygıları, kuşkusuz bazı girişimleri de kırbaçladı. 1932 yılında İskân Kanunu hazırlandı ve Meclis’in gündemine getirildi. 1935 yılında Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu için hazırlıklar başladı.

14 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen 2510 sayılı ünlü İskân Kanunu feodalizme, özellikle aşiret ağalığına karşı köktenci hükümler taşıyordu.55 Kanunun 10. maddesi, “Aşiret reisliği, beyliği, ağalığı ve şeyhliği ve bunların herhangi bir belgeye veya görgü ve göreneğe dayanan her türlü teşkilat ve organlarını” kaldırıyordu. “Aşiretlerin şahsiyetlerine veya onlara gönderme yapılarak reis, bey, ağa ve şeyhlere ait olarak tanınmış, kayıtlı ve kayıtsız bütün taşınmazlarının tazminatsız kamulaştırılıp göçmenlere, mültecilere, göçebelere, naklolunanlara, topraksız ve az topraklı yerli çiftçilere dağıtılıp tapuya bağlanmasını öngörüyordu.”56

İskân Kanunu’yla 1944 yılı sonuna kadar toplam 4 milyon 606 bin 59 dönüm toprak topraksız köylüye dağıtılmıştı.57

Devrimci özellikteki İskân Kanunu’nun çıkışındaki duraksamalar, uygulamasındaki kararsızlıkları da açıklar. Kanun 27 Nisan 1932 günü Bakanlar Kurulu’nda görüşülmüş, beş gün içinde büyük bir hızla 2 Mayıs’ta TBMM’ye sunulmuş, ancak iki yıldan uzun süre Meclis’te bekletilmişti. İskân Kanunu’nun en büyük zaafı, yoksul köylü kitlesine dayanmayışıydı. Kemalist yönetim, Kurtuluş Savaşı’nda yaptığı gibi yoksul köylüleri seferber etseydi, doğudaki feodal ilişki ve kurumları temizleyebilirdi. Oysa raporları incelediğimiz zaman, Doğu köylüsüne güvensizlik duyulduğunu görüyoruz. Hatta köylüye Cumhuriyet eğitiminin götürülmesinde bile kuşkular vardır. Celal Bayar’ın raporu, bu kuşkuların aşılmaya başladığını yansıtıyor.

1930’ların devrimci atılımında toprak mülkiyeti alanındaki ikinci önemli uygulama, 5 Haziran 1935 tarihinde çıkarılan Vakıflar Kanunu’dur. Bu kanunla vakıf toprakların eylemli olarak tasfiyesine gidilmiştir. Dinsel feodal kurumların temelini oluşturan büyük vakıf toprakları, devlet denetimi altına alındı ve daha sonra satış yoluyla özel mülkiyete geçirildi. Ancak topraklar varlıklı ailelerin eline geçmiş ve vakıf toprağını kiracı veya yancı olarak işleyen köylü, bu kez vakıf toprağını ele geçiren toprak sahibinin yarıcısı veya kiracısı durumuna düşmüştür.58

1937 Anayasa değişikliği

1930’ların ortalarında bir yandan İskân Kanunu ve Vakıflar Kanunu çıkarılırken, bir yandan da 1935 yılında Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu için hazırlık başladı. Toprak ağalarının topraklarının yoksul köylüye dağıtılması için kamulaştırmada ödemelere ilişkin Anayasa hükmünü değişmesi şarttı.

1937 yılı Şubat ayında yapılan Anayasa değişikliğiyle Altı Ok devletin nitelikleri olarak Anayasa’nın 2. maddesine kondu ve çiftçiye toprak dağıtılması Anayasa emri oldu.

Anayasa’nın 74. maddesine 13 Şubat 1937 tarihli kanunla eklenen fıkra şöyledir:

“Çiftçiyi toprak sahibi yapmak ve ormanları devlet tarafından idare etmek için istimlâk olunacak arazi ve ormanların istimlâk bedelleri ve bu bedellerin ödenmesi sureti, özel kanunlarla tayin olunur.”

1937 Anayasa değişikliği, Türkiye’nin feodalizme karşı mücadele tarihinin en önemli devrimci atılımlarından biridir. Böylece çiftçinin topraklandırılmasına ilişkin kamulaştırmalar, diğer kamulaştırmalardan ayrılıyordu. Toprakların kamulaştırılması bedeline ilişkin düzenleme özel kanunla yapılabilecekti. Bu değişiklik sayesinde büyük toprak sahiplerinin arazilerini kamulaştırmanın koşulları yaratılmış oldu.59

Amacın toprak sahiplerine yapılacak ödemeleri devletin kaldırabileceği tutarlara indirmek olduğunu, Recep Peker çok samimi ve açık bir dille ortaya koymuştur:

“Yapılan iş, topraklandırmadaki ödeme usul ve şekillerini, Anayasa’nın kamulaştırma hakkındaki genel hükümlerinden ayırmaktır. Yoksa bu işe normal yoldan para vermek yalnız Türkiye’nin değil, devlet niteliğinde hiçbir varlığın dayanamayacağı bir zor sıkıntıdır. Yüksek amacı da işlemez yapar. Bunu açıkça söyleyerek bir kanun tasarısıyla Büyük Millet Meclisi’ne gelmek hem pratik hem de esaslara bağlılık bakımından doğru olur.”60

Atatürk’ün son zamanlarındaki toprak reformu kararlılığı, meseleye pratik bakma zorunluluğunu da doğurmuştur. Kemalist Devrim’in önde gelen kadrolarından, daha sonra başbakanlık yapacak olan Recep Peker’in belirttiği gibi, göstermelik olmayan bir toprak reformu yapılacaksa, tazminat ötelenmesi koşullan da buna uygun olarak düzenlenecektir.

Atatürk toprak reformu diye diye aramızdan ayrıldı

Anayasa’daki yeni düzenleme, bir kararın ifadesiydi. Atatürk’ün son yıllarındaki Meclis’i açış konuşmaları, bu kararlılığın işaretlerini vermişti Büyük devrimci önder, 1 Kasım 1936 günü yaptığı açış konuşmasında Meclis’e tarihi görevini hatırlatmaktadır:

“Toprak kanununun bir neticeye varmasını Kamutay’ın yüksek himayesinden beklerim. Her Türk çiftçi ailesinin, geçineceği ve çalışacağı toprağa malik olması, behemahal lâzımdır (alkışlar). Vatanın sağlam temeli ve imarı bu esastadır. Bundan fazla olarak, büyük araziyi modem vasıtalarla işletip vatana fazla istihsâl temin edilmesini teşvik etmek isteriz (alkışlar, bravo sesleri).”61

Atatürk, Anayasa değişikliğinden sonra, 1937 yılı 1 Kasım’ında yaptığı Meclis’i açış konuşmasında da, toprak dağıtımı gereğini bu kez büyük çiftçileri de hedef alarak vurgulayacaktır:

“Bir defa, memlekette topraksız çiftçi bırakılmamalıdır. Bundan daha önemli olan ise, bir çiftçi ailesini geçindirebilen toprağın, hiçbir sebep ve suretle, bölünemez bir mahiyet alması (alkışlar). Büyük çiftçi ve çiftlik sahiplerinin işletebilecekleri arazi genişliği, arazinin bulunduğu memleket bölgelerinin nüfus kesafetine ve toprak verim derecesine göre sınırlanmak lazımdır.”62

Atatürk, büyük çiftlik sahiplerinin mülkiyetini “işletebilecekleri arazi genişliğiyle sınırlama” ve çiftçiye toprak dağıtma görevine vurgular yaparak aramızdan ayrılmıştır.

Büyük önder, aynı konuşmasında, Doğu’daki kalkışmalara gönderme yaparak, “ileri hükümetçiliğin şiarını” da belirler: Hükümet, halkı “kudretine olduğu kadar şefkatine de” samimiyetle inandırabilmelidir.63

Herkes Atatürk’ün son vasiyetini arıyor. Biri, Sovyetler Birliği ile dostluğu özenle sürdürmekti. Diğeri işte budur: Şark’ta toprak ağalığı ve şeyhliğe son vermek, topraksızı toprak sahibi yapmak, çiftçiye araç gereç sağlamak, ürünlerinin satışını temin etmek, halkı iş sahibi yapmak. 1930’ların sonlarına doğru Kemalist Devrim’in yazar kadrosunun toprak reformu propagandasını yoğunlaştırması, kuşkusuz Atatürk’ün verdiği işaretlerle bağlantılıydı. Tekinalp, Kemalizm kitabında “fena işletilen büyük çiftliklerin, büyük arazinin kamulaştırılarak dağıtılacağını” belirtir. 64 N. Hakkı Uluğ, 1939 yılında yayımlanan Tunceli Medeniyete Açılıyor başlıklı kitabında, Tunceli’de “Derebeylik rejimini tasfiye edecek bir toprak reforması”nı savunur.65

İkinci Dünya Savaşı yılları

Atatürk’ü kaybetmemizin ardından İkinci Dünya Savaşı geldi. Dış tehdit koşullarında iç cepheye dönerek toprak reformu yapma yoluna gidilemedi. Ancak Cumhuriyet’in toprak ağalığına karşı tavrı, yabancı tehdide karşı mücadeleyle aynı cephede birleşmişti. İnönü, 1942 yılında TBMM’yi açış konuşmasında bu tutumu şöyle dile getiriyordu:

“Bulanık zamanı, bir daha ele geçmez fırsat sayan eski batakçı çiftlik ağası ve elinden gelse teneffüs ettiğimiz havayı ticaret metaı yapmaya yeltenen gözü doymaz vurguncu tüccar ve bütün bu sıkıntıları politika ihtirasları için büyük fırsat sanan ve hangi yabancı milletin hesabına çalıştığı belli olmayan bir kaç politikacı, büyük bir milletin bütün hayatına küstah bir surette kundak koymaya çalışmaktadırlar (Bravo sesleri, sürekli alkışlar). Üç, beş yüz kişiyi geçmeyen bu insanların vatana karşı aşikâr olan zararlarını gidermek yolu elbette vardır.”66

Yine Mahmut Esat Bozkurt, 1943 yılı sonunda, Türk İhtilali’nin köylük alanlarda “istenilen yenilikleri başaramadığını”, “yapılan azametli işlerden köylünün nasibini alamadığını” belirtir. “Türk köylüsünün toprak ve kooperatif işi halledilmelidir.”67

1945 yılında Cumhurbaşkanı İnönü, Cumhuriyetin yarım kalan işini tamamlamak için sert bir kararlılık açıklamasında bulunuyordu: “Batakçı toprak ağalığının kökünü kazıyacağız.”68

Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu

1937’de Anayasa değişikliğiyle başlayan devrimci atılım, İkinci Dünya Savaşı sonrasında ürününü verdi. TBMM, 11 Haziran 1945 günü Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nu kabul ederken aldığı Genel Kurul Kararında, köylünün toprak sahibi kılınmasını “bir devrim hareketi” olarak niteledi.69

Kanunun kabulünden dört gün sonra Meclis, bir de Toprak Bayramı Kanunu çıkarmıştır. Köylü toprağa kavuşamamıştır, ama Toprak Bayramı’na kavuşmuştur.

On yıllık hazırlıklardan sonra çıkarılan “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu”, 1937 yılında Anayasa’da yapılan değişikliklere uygun düzenlemeler getiriyordu:

“Madde 21- Kamulaştırılacak arazinin:

“a) Beş bin dönümden fazla kısmında 1833 ve 2901 sayılı kanunlar gereğince takdir edilip 1944 bütçe yılı arazi vergisine metrah olan değer;